¿Que son los Derechos Humanos?
Imatak runapak hayñikunaka kan

Los derechos humanos son facultades, libertades y atributos que tiene todas las personas por su condición humana. Los derechos humanos permiten desarrollar una vida digna y direccionar el ejercicio del poder, están en continuo desarrollo y reconocimiento y no es necesario que se encuentren consagrados en normas legales para exigir su cumplimiento. Su respeto, protección y realización, constituye el más alto deber del Estado.

Kayka tukuy runakunapak apuy kishpichikmi kan, runakunapak hayñi, pay kashkata ñik ushay kay rurana alli kawsapak ñawpakman runakuna richun, shinapash ñawpa kallari rishka, mana mutsurinchun rimana atirina kan. Mamakamachiy alli uyachina llakichikta mitsana nin, kamachiy willashkata hawaman pushana katirayashpa mañan.

Fundamentos de los derechos humanos
Runa hayñipak tiksikuna

– Dignidad humana: Es la base del desarrollo de los derechos humanos y se refiere al valor inherente que tiene cada persona por su condición de individuo de la especie humana.
– Runa sumaykay: Kay rikuchin runakunapak hayñita, kallarimanta hatunyay, sumak kana, shuk wiñari runa kashkata kapakyayta riman.

– Libertad: Atributo de las personas naturales que les permiten auto determinarse y decidir sobre las opciones y los actos que dan sentido a su existencia.
– Kishpikay: Tiyashpa kikinpa rurashkata rikuchik, yuyachik ñukapak nishkata, kawsaypachamanta kishpiyrina tumpay kanka.

– Igualdad: Parte del reconocimiento de las diferencias naturales y culturales que existen entre todos los seres humanos pero establecen que frente a éstas, todos y todas debemos recibir un trato que garantice el igual ejercicio de nuestro derechos humanos. Todos tenemos derecho a ser iguales cuando la diferencia oprime y derecho a ser diferentes cuando la igualdad se caracteriza” (Boaventura de Souza Santos).
– Paktakay: Pay arinishkata riksi tiyashkata chay shina, wiñay kawsay tiyanmi tukuy runakunapak tiyashka, kayta rikushpa tukuykuna ari nishpa chashkina kanchik, shuk rikuchi arinichina kan, paktay ñukanchik runahayñita charina. Tukuykunami pakya pakta ima pacha chikanyachishka hayñikunata ima pacha paktay kikin kawsayta charina. (Boaventura de Souza Santos) rimashka.

– Igualdad formal: Implica que las normas jurídicas traten a todas las personas con neutralidad, sin ningún tipo de distinción.
– Iñaki paktay: Muyuchik kamachishka nichun tukuy runakunata paktakay chawpichi, shina, ima shuktak shina kachun rimana.

– Igualdad material: Implica por una parte, que las personas no tengan obstáculos que impidan el ejercicio efectivo o el goce de los derechos humanos y, por otra, que puedan ejercer estos derechos en las mismas condiciones que otras personas.
– Imaykana paktay: Muyuchik shuk kuskamanta, tukuy runakunaka ama charichun miktakunata amatak harkanchun chay pakchiruray allita kushikuy runa hayñikunata kutin, shuktamanta, shina ushachun pakchiruray hayñikunata shuktak shina runakuna kanka.

– Discriminación: Es toda distinción, exclusión, restricción o preferencia basada en cualquier característica personal colectiva, temporal o permanente, que tenga por objeto o resultado (es decir, con intención o sin ella) menoscabar o anular el reconocimiento, goce o ejercicio de los derechos en condiciones de igualdad, ya sea en el ámbito público o privado como en todos los aspectos de la vida.
– Chikanyay: Tukuy chikan, karkuna, makimañachi maykan imatalla charik runa kutin tantarishkakunapash kana kan, sarunpash kawsaypi katichun, charichun mañan. Shinallatak paktaypi tukushka (nishun, munaywan paylla) ari nishkata chinkachina, kushikuy pakchiruray hayñipi paktapakta kachun, maypipash runakanlla kay shukllapak tukuykuna kawsapi kanka.

Características principales de los derechos humanos
Runa hayñikunapak imashina kak hatun tiksikakkuna

Estas características que no son excluyentes ni absolutas, concluyen en virtud de la condición intrínseca del ser humano.
Kay imakakkuna mana kan, kikinpaklla kamachiktukushka, puchukashka allikawsay ukupi runapa huchaymi kan.

– Inherentes: Los DDHH pertenecen a todas las personas, sin ninguna distinción. Dinaman de la dignidad intrínseca y el valor igual de todos los seres humanos. Es decir, parten del ser humano. Lo inherente se refiere a todo aquello que está naturalmente unido a algo o alguien, por tanto los DDHH son inseparables de la condición humana, determinándose como algo innato, propio de la esencia humano.
– Tiksikuna: kay DDDHH hayñi tukuy runakunapak paypakman chayanka, nima chikanyashka kan. Dinaman maykikin kuskapi tukuchin chani pakta pakta tukuy runakunapak kan. Kutin nik, runakunamanta chawpirin. Tukuy kay tiksina pachamamapi tiyakkuna tantay imaman pimanpash kan, chaymanta DDHH mana rakirina runakuna kan, tukuchishkamanta shuktak shina wiñarishka, kikinpak tiksiwan kan.

– Universales: Los DDHH pertenecen a todos los seres humanos en cualquier parte del mundo, sin distinción alguna puesto que se fundamenta en la dignidad humana.
– Tukuntinkuna: Kay DDHH paypakman tukuy runakuna pachamamapak ukupu, mana chikanyachishpa may kuskapi maykikin runa tiksipash kan.

– Inalienables: Los DDHH son inalienables pues no pueden suprimirse, son insustituibles, no negociables ni susceptibles de adaptarlos según conveniencias, esto es, no pueden ser enajenados ni negados en ninguna circunstancia. Estos derechos no pueden reemplazarse por otros de ninguna otra naturaleza.
– Kikinpakllakuna: Kay DDHH kikinpak mana ushanchu pichankapak kan, shuktatapash mana katuna mushukyachipak amañarina shina allipak kan, kay katuyta mananishka manapi imatukuy mana ushanka. Kay hayñikuna mana ushankachu, ranti mushuk churana shuktawan manapi shukta pachamamapi tiyak kanka.

– Irrenunciables: No se puede renunciar a los DDHH ni por voluntad propia de su titular, las personas no pueden prescindir de estos.
– Nirikkuna: Mana ushankachu hichuna chay DDHH ima mana kikin yuyaymanta shuktamantapash mana anchurina, runakunaka mana ushanka.

– Intransmisibles: Los DDHH no se pueden trasladar de una persona a otra pues cada persona tiene la facultad de exigir y disfrutar de sus derechos, por cuanto el goce y el disfrute es personal, individual e indelegable.
– Mana yallichipak: Kay DDHH mana ushanchu shuktakman rinata shuk runamanta shukmanpash mana kachana, kamachiyta ninkapak kushikurinkapak kikin hayñimanta, kikin runa, sapalla runami kushikurinka.

– Indivisibles e interdependientes: Todos los derechos humanos están relacionados entre sí, en tal razón, el avance de uno de ellos facilita el de los demás, y su privación afecta negativamente al resto de derechos. Los DDHH constituyen un todo intrínseco a la condición humana y no pueden ser ejercidos de manera parcial.
– Mana rakuypak, chikanchina kay: Tukuy runa hayñikuna kimirikuna paykuna pura kan, chaymanta, shukmanta pakta yanapan kayshukkunata, kikin huchamantami mana nishka, kayshu hayñikuna sakirin. Kay DDHH tantarimi shuk tukuy ukupu pay huchay runa kutin mana ushankachu shinalla pakchirurayman kimirin.

– De igual jerarquía: Todos los derechos humanos tienen el mismo valor, es decir, ningún derecho prevalece sobre otro. De la misma manera, todos tiene la misma importancia en cuanto al respeto a la dignidad humana y en la consecución de los proyectos de vida de las personas.
– Pakta patakuna: Tukuy runahayñikuna kikin chanita charin, shina nirin. Hayñipika mayhanpash mana yallikuna kay shupi kanka. Chayllamantatak tukuykuna charin, pakta kapukayta mashna sumaychay maykikin runa kay paktaypi paktachina yuyaypi runakuna kawsaypimi kan.

– Progresivos: Los DDHH están en constante evolución a medida que se va ampliando su ámbito de ejercicio y protección. No pueden existir acciones de carácter regresivo que disminuyan, menoscaben o anulen injustificadamente el ejercicio de los derechos.
– Ñawpariykuna: kay DDHH kikin nishkapi tukukuy tupupi pakllashpa karma pakchiruray kishpiriwakichi kan. Mana tiyanachu mana nishka pishiyashka kan, kutin hawallaka kay hayñikuna pakchiruraypi chinkachinka.

La característica de la progresividad involucra una evolución en sentido ascendente.
Kay imatalla charik ñawpariyrinlla chakrurin ñawpari yuyaywan ñawpakman rin.

Los DDHH no pueden ser suspendidos o retirados y con el tiempo debe ser mayor su protección. Kay DDHH runa hayñiskunaka mana kana kan, anchuchishka shamuk karmapi chawpi yalli paykunapak kanka.

Imprescriptibles: Los derechos humanos son permanentes: su goce y ejercicio no están supeditados al tiempo.
– Natukurik: Runapak hayñikuna wiñaylla kan: paypak kushikuykuna, pushaykuna amañari mana kan.